Organisatieontwikkeling doorslaggevend
Als er één onderwerp was, dat van diverse kanten benaderd en belicht is in het BMICE onderzoek, is het wel Organisatie. Aan het begin van het project werd organisatie meegenomen in het onderzoek, omdat de verwachting leefde dat de erfgoedsector veel kon leren van de e-overheid. Door de top-down benadering daar, bijv. door ICTU en Forum Standaardisatie, wordt er binnen de overheid veel meer geïnvesteerd in het stroomlijnen en efficiënt maken van digitale overheidsdiensten dan binnen de meer autonome, zichzelf regulerende erfgoedsector. Omdat DEN geluiden opvangt van erfgoedinstellingen dat de overheid best een meer directieve houding mag aannemen op terreinen als de nationale infrastructuur, was die relatie interessant om te onderzoeken. Ook speelde mee dat de erfgoedsector, net als de e-overheid, onderdeel uitmaakt van het digitale publieke domein. Welke invloed en beperkingen heeft dat op de innovatie van business modellen?
Dat laatste punt was een belangrijk gespreksonderwerp tijdens de expertmeeting over organisatie in mei 2009. Er is gekeken naar de dienstenontwikkeling in andere publieke sectoren, zoals de e-overheid, het onderwijs en de bibliotheeksector. Er werd enerzijds gekeken naar de wijze waarop diensten centraal dan wel gedistribueerd beheerd worden (vgl. Al@din bij de openbare bibliotheken) en in welke mate een centrale regie vanuit de overheid nodig was om de diensten tot stand te brengen.
Tijdens de expertmeeting werd duidelijk dat de aanname dat de e-overheid vooral top-down wordt vormgegeven niet klopt. Er is eerder sprake van een situatie van, wat genoemd wordt, ‘geconditioneerde zelfregulering’. Diensten binnen de e-overheid worden vaak op lokaal niveau bedacht, en een goed idee wordt zowel centraal nader bestudeerd als lokaal uitgeprobeerd. Als een dienst aanslaat, worden anderen gestimuleerd erbij aan te sluiten. De vertegenwoordigers van de e-overheid bleken geïnteresseerd in de wijze waarop DEN met DE BASIS vorm geeft aan zelfregulerende normering in de erfgoedsector. DEN zal de komende tijd dan ook bestuderen hoe DE BASIS en de Baseline van de e-overheid dichter bij elkaar gebracht kunnen worden.
Al met al werd bij het voorbereiden van de BMICE eindpublicatie steeds duidelijker dat vooral de interne organisatie doorslaggevend was voor het doen slagen van business model innovatie. Net als bij zoveel andere sectoren heeft de digitalisering geleid tot een transitieproces, waarbij organisaties transformeren naar meer open, genetwerkte instellingen, zoals ook de Raad voor Cultuur al in 2002 heeft gesignaleerd. Daarmee werd Organisatie het breedste (en ook lastigste) onderwerp om te behandelen in het BMICE boekje. In het hoofdstuk wordt beschreven hoe de organisatieontwikkeling intern deskundigheidsontwikkeling en extern samenwerking met andere erfgoedinstellingen, marktpartijen én gebruikers gestimuleerd kan worden.
Uitgangspunt hierbij was dat ICT een ‘agent of change’ is. Voor DEN heeft het proces van het vernieuwen van het business model vanaf het begin een relatie gehad met het opstellen van informatiebeleid. Als je een duidelijke visie hebt op hoe je ICT kunt inzetten om je missie goed uit te voeren, heb je een belangrijke bouwsteen in handen om het businesscanvas van Osterwalder voor je eigen situatie in te vullen. Het is kortzichtig om business model innovatie alleen in termen van marketing of verdienmodellen te zien (zie bijv. de discussie bij Erfgoed2.0). Met zo’n beperkte blik doe je met name de kleinere erfgoedinstellingen te kort. Een Nationaal Archief haalt misschien miljoenen hits op Flickr, maar dat is voor een belangrijk deel te danken aan de royale aandacht op nationale TV- en radiozenders. Het Rijksmuseum is een aantrekkelijke partij voor de Hema om mee samen te werken, maar een regionaal historisch museum zal daar niet gemakkelijk voet aan de grond krijgen.
Business model innovatie gaat niet alleen om slimme marketing of het omzetten van digitale bestanden in een cashflow. Het heeft net zo goed, zo niet meer, te maken met het creëren van meerwaarde, materieel of immaterieel, niet alleen in het hier en nu, maar ook voor toekomstige gebruikersgroepen.
Ik merk dat erfgoedinstellingen, groot en klein, meer en meer bereid zijn uit hun ‘comfort zone’ te komen, en die zoektocht naar nieuwe waardecreatie te ondernemen. Het vervolgtraject op BMICE is bedoeld om die zoektocht in al zijn facetten in beeld te brengen. Ik hoop dat velen bereid zijn hun kennis en ervaringen via dit platform uit te wisselen.